Laimi Khrihfa Thawhkehnak 02

Hakha An Phan

                Thayetmyo in an i thawhnak zarh ruk hnu March 15, 1899 ah Hakha cu an phan.  Mirang bawi pathum nih an rak don hna i lungthlam tthingah an tlunter hna.  Cu lungthlam cu Laitlang ah vuanthok bawmtu a simi Mirang bawi umnak a si.  Amah cu khualtlawn ah a kalnak thla hnih a si cang.  Hakha an phak zan i cu inntthing lunginn hmete ah an riah zan i Carson siangbawinu nih a intuarmi a chimmi kha biahramthawknak an ttial a si cang nain amah nih a chim ningte in a tanglei bantuk in a si.

                “A khan cu lung in dalmi lungkhaan dal hmete pahnih le tlak thlam chungah cun kan luh tikah, zel donh a um lo i vawlei buan kha a ttuangphah cu a si ko.  Cu bawlei buan cung i kan kal tikah kan keneh cu fing le tlang le horkuang bantuk an si.  Aa hninmi a chia nawnpi far cabuai hmete pakhat le khaihriat puan phahmi tthutdan zau pakhat a um.  A dang zeihmanh a um lo.  Kan thil cu an run luhpi hna i ihkhun ah kan hman hngami fing le tlangbo bantuk a simi vawlei buan bingbo cungah kan ihphah cu ka phah.  A donghnak ah vawlei khereo cungah Turkey mi tthut in ka tthu.  “Arthur, ka si kho hrimhrim lo.  A si in ka si kho hrimhrim lo.  Pathian nih a kan auhnak paoh ah na sinah, khuazeika paoh ah ka kal kho lai i rian ka ttuan kho lai, tiah ka rak ruah.  Asinain cuai ah thlai ka si i ka tling lo.  Hika ahhin ka nun chung zeitindah ka um khawh lai?  Maw Arthur, ka si kho hrimhrim- mah hi ttihnung hmun le hi bantuk mifihnung mi hna lakah hin a um in ka um kho ti lo i ka nunchung ka um kho hrimhrim lai lo,” tiah ka ti i “nguingui in ka ttap,” tiah a ti.

                Carson siangbawi pa nih, “Cuticun chim hlah.  Thaizing ah cun thil um tu cu a ceu deuh te ko lai,” tiah a ti.  Cun hnemhnak biathlum bik in a hnemh.  Laura, kan i tinhmi bia kha, “Tthawnnak a ka petu Khrih thawng in zeithil hmanh chuak hna sehlaw ka ton khawh ko hna, ti pei a si kha philh hlah ngat,” tiah a ti.  Cu ruahnak he cun zan cu an ih i Laimi kha Khrihfa ah canter awkah Khrih caah nunnak pek in ttuan awk ah tinhchih in a thaizing cu an tho.

                Kuli pawl kha kuli man hlam ah an ra.  A cheu cu pa an si i a cheu cu nu an si.  Cu hna lakah ngaknu pakhat kum 18 hrawng lawng a simi a um i aa dawh ngaingai.  Hni dong khat lawng a simi a venh i a dang zeihmanh a um lo.  Cu nute le Carson Siangbawinu an i chawnhbiaknak cu hitihin Carson Siangbawinu nih a chim.   “Hmaipanh ngai khin a hun ka fuh i kan kal cang lai tiah a ka ti ta a si ko lai, a holh cu ka hngalh khawh fam lo cu ta.  A thurhnawm ngaimi a kut in ka bel kha dinte khin a ka bengh i ka mit chungah khan a ka merh hnawh.  Aa dawh ngaingaimi a hmai cu ka zoh tikah cattial thiam pa Drummond nih, “Dawtnak cu vawlei cung thil ah a nganbik a si,” tiah a timi kha a hman hringhran ti kha ka hngalh.  Kha aa dawhmi a thurhnawm le rim nih a phenhmi pin ah thil pakhat ka hei hmuhmi a um.  Cucu a thlarau nih a herhnak kha a si.  Amah bantuk thong tampi an um.  Hawi dang nih an hmuh khawh lomi caanttha cu pek ka si ko lo maw? Kha nute hlei in thil dang Pathian sinah hal awk ka ngei ti hnga maw? Hi mi hna hi ka kal tak ko hna hnga maw? Pathian nih kan thlauh ko seh.  “Maw miralchianu, maw ralchianu,” tiah keimah le keimah cu kaa ti,” tiah a ti.

                Rev. Carson Nih Mission HmunLai Ah Hakha A Thim

                Lai tlang vuanthok nih Carson Siangbawite cu a zaang a fak tuk hna i a lam kip in a bawmh hna.  Mirang ral vennak hmun dah ti lo cu khuazeika paoh ah nan um lai lo, zeicahtiah ka dangdang zong ah kan ttuanvo a si, tiah a ti hna.  Cucaah Rev. Carson nih an Mission rianttuannak hrambunhnak ah Hakha cu a ttha bik hmun a si tiah bia a khiah.  Mirang cozah sin in tlakrawh inn hmete kha a hlan i cu tlakrawh inn hmete ah cun inn a sak hlan tiang an um.  Cu inn cu a dal pahnih an um i tungvang palk pe 16 veve an si, umkheng chiahnak le kholhnak dal cu tungvang palh pe 6 veve an si.  Zeldonh a um lo.

                Pathian kong ah ruahnak taktak a ngei lomi, sualnak hi zeidah a si tiah ruahning le hngalhning zong a ngei lomi, zeihmanh a bia lomi si hmanh hna sehlaw pumpak nih siseh chungkhar nih siseh, asiloah khuate pakhat nih an ttihmi khuachia sin ah rai a thawimi hna sinah Pathian dawtnak le Jesuh Khrih zumhnak thawng in khamhnak kong Thawngttha chin ah Hakha ah Rev. Carson te cu an um.

                Mission Rianttuannak Hramthawknak

               

                Hakha an phak kum a hramthawknak ah an chan tuanbia i an tuah hmasa bikmi cu Hakha holh cawn a si.  Holh chimtu ah mi pakhat an lak i nifate ni khat ah suimilam pahnih pathum chung a chimh hna i Laiholh cun a chawnh lengmang hna.  Laiholh kha ca chungah ttial a si rih lo caah, cafang fang khat hmanh ttial a si lo, cucaah biafang vun lak zau awkah tlawmpal an i hard deuh.

               

                Rev. Carson nih Hakha naihnak ah far lan tthattha in a khatmi ramdawh bik ekka 30 nawlngeitu bik ramuk bawi Lian Mo sinin Rs. 40 in a cawk.  Cun an umnak inn pakhat le sianginn pakhat sak hram an thawk.  America i a fale sin ah khan kir a herh ti in an ruah caah sianginn le Siangbawi inn an sak dih hlan ah Carson siangbawinu cu November 29, 1899 ah America ah a kir.  An fale kha nu le pa zohkhenh hau an si tiah an ti caah a duh na lote in America ah cun a kir.

                Kum 1900 tthal ah Rev. Dr. Harry Tilbe kha Hakha a hung tlawng i Carson Siangbawipa cu a umpi.  Dr. Tilbe cu Rangoon Siangbawi a si.  Carson Siangbawipa cu sianginn sak le siangbawi inn sak a bawmh.  Sianginn cu May 1900 ah an sak dih.  A dal dal 4 a um i dal khat cu pe 11 le lehmah 4 le pe 17 (11’.4”x17’) cio an si.  Siangbawi inn cu kum 1901 ah an sak dih.  Carson Siangbawi inn cu Laura Carson villa le HBA zung karlak lam pawngah tlakrawh inn dot hnih a umnak hmun ah khin a rak si.  1963 ah HBA nih an ttheh i Hakha Christian Middle School ah an sak.  Hakha Christian Middle School cu State High School No.3 a umnak ahhin a rak um.  Kawl cozah nih kum 1966 kum ah an i lak.

                June 1900 ah Mission sianginn cu Hakha ah an hun hmasa bik.  Siangakchia pakhat lawng ca a cawng.  Aho a si bel hngalh lo a si.  Sianginn kum June 1901 in March 1902 tiangah Mission Sianginn a um lo.  Kum 1902 ah Mission sianginn pakhat Tedim ah an hun.

                Rev. Carson Amah Lawng Kum Thum le Cheu A Um

                Carson Siangbawipa cu a hawittha Dr. Harry Tilbe nih kum 1900 le 1901 tthal caan ah voihnih a hung tlawn i a umpi, rian a bawmh.  Cun ngandamnak lei Siibawi Dr. East kha an hun thlah i March 21, 1902 ah Hakha a phan.  Dr. East nih cun thla hnih chung a umpi i rianttuan a bawmh.  April 21 ah rilfonghlei in a zawt caah June 3 ah kuli nih lang in an put i ni 10 lamkal Kalewa ah an kalpi.  June 24, 1902 ah tilawng in America ah an kalpi.

                Rianttuanmi

                Amah lawngin kum thum le cheu Hakha i a um chungah Carson Saingbawipa nih rian a ttuanmi hna cu a tawinak in a tlangpi in ka ttial hna lai.  Teirial ngai in chun din lo zan din lo ti awkin rian a ttuan.

1.       Inn: Inn dot hnih inn nganpi pakhat a sak.  HBA zung, HBA General Secretary umnak inn bantuk khi a si i a muisam a khat.

2.       Sianginn:  Mission sianginn Hakha ah pakhat, Tedim ah pakhat an sak.  Hakha i Mission Sianginn cu June 1900 ah an hun.  Tedim i Mission Sianginn cu 1902 ah an hun.

3.       Lothlawhnak: Thlaici thar a phunphun le thingthei kung luhpi an i zuam.  Metei le piar a chuahpi.  Fungvoi ci a tthami phun a chuahpi.  Mirang vok a ttha phun a chuahpi.  Dum a tuah.

4.       Hakha Holh in Ca a Let: Kum khat tling hmanh a um hlan ah February 1900 ah Laiholh in chawnghlan rel awk kha a leh.  Hmasa bik biahalnak le a lehnak a ttialmi cu hihi a si.

“Vole le ko za van thoi a dih luk aho ne dah a sher sung?

Yahowa a sher sung”

(“who made the heaven and earth? God made them”)

Atu ahcun hitihin ttial a si hnga.

“Vawlei khuaza vantoi a dihlak ahonihdah a ser cang?

Jehovah nih a ser cang.”

                Amah lawngin Hakha mi hna sin ah a um caah Mirangholh in holhnak caan tlawmte lawng a ngei.  Cucaah Laiholh kha a thiam zau.  February 1900 i ca a ttialmi ah Laimi nih hell, vancung khua, sualnak, ngaithiamnak, thlacamnak timi caah biafang an ngei lo i dawtnak timi a kheng khotu taktak biafang zong an ngei lo a rak ti.

               

                Carson Siangbawipa nih kutcang can hmanh i din lo in manh lo ngai in rian a ttuannak kong kha America, Boston khuapi ah Rev. Thomas Barbour sinah hitihin 4.2.1902 ah ca a kuat.

                “Inn satu zoh, haukulh tuaktanpi, lehtama rianttuan pah, inn lei herhhai vialte zohkhenh, thil suk, thiltlek belh, cakuat leh, lehtama le phungchim saya kawl, phungchim, chim cawk lomi rian dangdang kha zing in zanlei tiang, nifatin thla khat hnu thla khat ka ttuan.  Zei tluk rawlttam le tihal rian dah an si, tiah a ti.

                Mah vialte rian nihhin a nenh caah khual va tlawn i thawngttha va chim kha 1903 hlan ah cun a tuah kho lo.  Carson siangbawi cu May 28, 1902 ah a khonh in America ah a tlung.  Kum thum le a cheu hnu ah a nupi le a fale he damte in America ah an i tong.