Chin Miphun Ni

Chin Miphun Ni

Biahmaitthi;

Miphun ni timi hi miphun dangdang zong nih an ngeih cio.  Cu bantuk in Laimi zong nih kan ngeih ve.  Miphun ni hi miphun phun khat a funtom I, lung a reltertu, miphun caah ruahnak le thazaang a tthawntertu ni sunglawi ngai pakhat a si.  Hi miphunpi ni hi fawite le awlzaangte in a rak I sermmi a si lo.  Hmasa lio kan pale Lairam le Lai miphun a daw taktakmi hna thinlung ah a rak I sem I, har ngai in an rak I zuam hnu ah kan ngeih khawhmi ni sunglawi a si.  Fawite in hmuhmi a si lo kan ti cang bantuk in a tawinak cun ramuk bawi duh lo ruang le democracy uknak phun duh ruangah a chuakmi a si.

Aa sermning

Mirang cozah nih Kawlram pi cu 1885 kum ah an rak lak.  Hi lio can ah hin Mirang nih tthen I uk phun (Divide and rule) an hman I Kawlram he komhchih lo in uk an rak kan timh.  Laimi hi kan tuanbia chungah mi zei uk hmanh kan rak sib al lo.  Mi zei sal hmanh kan rak sib al lo.  Tuanbia tial mifim hna an tialmi a hmaan ahcun Tulukram in ka ra ti a si, Tulukram hoi hna ah cun mi uktu hmanh kan rak sib al lehlam.  Kawlram kan phak hnu zongah Kawl siangpahrang zong nih an rak kan uk bal lo.  Cuticun Mirang nih uk an rak kan timh ah hin fakpi in an rak doh hna I ahohmanh an rak I zamtak bal lo.  Asinain kan pupa hna hriamnam le Mirang hriamnam cu aa thlau tuk caah Lairam cu Kawlram an lakh nu kum ngan (1890) ah an rak lak ve.  Cu hnu kum ruk (1896) ah Chin Hills Regulations timi uknak phung an rak tuah I an rak kan uk.  An kan uk khawh hnu zongah kan Lai pupa hna nih an rak ngol hlei lo.  Cucaah 1924 kum ah Pu Vomtu Mawng cu ralkap in a chuak I, Lairam luatnak ding caah fakpi in rian a rak ttuan.  Cuticun an I sawm chin lengmang I, 1928 kum February thla 20 ni ah Mindat peng Hlizuang khua ah I tonnak an rak ngeih hmasa bik.  1934 kum ah Mindat peng Vomtu khua ah tonnak an ngei than.  Cun Chin Hills Union Organization timi Laimi lungrualnak Bu an rak tuah.  Cu Bu cu Doh BamaAsi Azung he an rak ttangtti.  Hi Laitlang Lungrualnak Bu nih hin Mirang Cozan sinah nawlngeihnak phun 9 an rak hal. Hi phun 9 hi Lairam a dirhhmun he aa pehtlaimi an si.  Asinain Mirang cozah nih an rak vaivuanhpiak hna.  Cucaah Laimi thongthum reng lo nih an duh lonak an rak aupi.  Cu ruangah Mirang dohtu nan si an rak ti hna I, Pu Vomtu Mawng le hawile cu thong ah an rak thlak hna.  Asinain an rak ngol hlei lo.  Cu hnu cun Laimi upa he 1938 February 20 ni ah I ton ding in ni an tuk hna.  Hi ni ah hin Laimi upa 300 reng lo an rak kai I, cohzah riangttuan zong 300 hrawng an rak kai kho ve.  Cuticun an cawlcang lengmang I 1946 December 13 ni ah Lai upa le Kawl upa tonnak an rak ngei tthan.  Cu hnu cun Lai upa pawl nih Mirang cozah sinah nawlngeinak phun kua an rak halt than hna.  Hi an halmi phun kua hna hi ramukbawi nawlngeihnak an duh lonak he aa pehtlai.  Upa pawl cu thong an rak tla hoi.  1947 kum ah Boyoke Aung Sang hruainak in Pinlung khua ah I tonnak a um I, cu I tonnak ah cun Hakha mi Pu Kio Mang, Falam mi Pu Hlur Hmung le Tedim mi Pu Thawng Za Khup an rak kai.  Laimi zong Kawl bantuk in luatnak hmuh kan duh ve tinak min an rak tthut.  Zeicahtiah cuka I tonnak I biakhiahnak ah, “Hi hnu kum hra ah mahte I uknak nawl lak khawh siseh” tiah a rak ttial.  Lai upa pawl nih 1948 February 5 ah Ruahnak Latu Commission an rak  tuah I, cu hna nih an ruahnak le an hmuhning cu 1948 February 19 in 20 tiang Falam khua ah an tuahmi, mizapi tonnak ah an chuahpi, tonnak ah an chuah pi I, mizapi nih Democracy uknak phung an duh ko ti a rak si.  Cuka pumhnak ah cun Pu Vomtu Mawng cu haotu, Capt. Mawng Tung Nung cu chungttuan le Pu Lian Tum cu pumh uktu an si.  Cuka ah cun Lairam ah Democracy phung in uk kan duh ko tiah an rak fehter.  A hmasa bik Lai phunpi ni cu 1951 February 20 ah Mindat khua ah an rak tuah. 

1965 ah ‘Chin Miphun Ni’ cu ‘Chin Ramkulh Ni’ tiah hlen an timh nain an thleng kho lo.  1986 hrawngah hin ‘Chin Miphun Ni’ le ‘Chin Ramkulh Ni’ lakkar ah buaibainak a hung um than.  A ruang cu, 1974 kum phunghram an suaimi upadi S-30(2) ah Chin ramtthen (Chin Division)  u Chin ramkulh (Chin State) tiah an thlen I ‘Chin Miphun Ni’ tuanbia le ka thawtnam a thei lomi hna nih, “Chin Ramkulh Ni” an ti caah a si.  Cu ruangah Pu Mang Lun (Matupi) nih ‘Chin Miphun Ni’ in ‘Chin Ramkulh Ni’ ah an thlen ahcun kan duh lai lo tiah party zung ah thirhri a rak tuk.  Cun, a hnu ‘Chin Miphun Ni’ tuah tikah buaibainak a chuah ti nakhnga lo mizapi sinah hnahnawnak pek lo ding le tlangcung mi lungrual tantinak hnorsuan ti lo dingin a chimh hna. 

A ngaingai ti ah cun ‘Chin Ramkulh’ timi cu phunghram upadi an suai 1974 January 3 hnu ceo ah a chuakmi a si.  ‘Chin Ramkulh Ni’ ti hei si she law 1974 January 3 ni tu khi a hei sawh duhmi a si hnga, Chin Miphun Ni cu a sawh ti hnga lo.  Cu bantuk tuanbia thawhkehnak aa khat lomi thil pahnih hramhram in hei khahter cu Chin Miphun I miphun dirkamhnak lungput, tlangcung mi he rualremte in tanti duhnak, kan pupa nih Mirang ral an rak dohnak tuanbia le miphun pakhat sinak kan ngeihmi dirhhmun, cu vialte a hnorsuangtu le a zomhteihtu thil ah a cang hnga.  Kannih Chin miphun cu kan kawlram luatnak a ngah hlan in tlangcung um miphun hna he lungrualte in ral a ttu I, ‘Rangoon Cozah’ ti auh tlak tiangin ramchung tupung pawl zong nunnak pek in mizapi caah an nun a hmangmi le, nihin uknak tangah Kawlram chung a ummi miphun hna he rualremte in umti a duhmi phun kan sinak hi uanpi tlak a si.

Chin Miphun ni kum fate kan tuah lengmang ko lai.  Asinain sunglawi ngai le nuam ngai in kan tuah tikah mi cheukhat nih cun puai sawhsawh ah kan ruah. Hi puai hi nuamh sawhsawh ca men I tuahmi puai a si lo.  Laimi hi mi sawhsawh a vaivuan men hnga dingmi kan si lo.  Ram ram khat a ngei vemi miphun phun khat kan si ve tiah a kan hngalhtertu a si awk a si.  Cun miphun dang nih Laimi an zia le an lungput hi hi ceo maw an si ti I, an kan nautatnak hnga lo zong kan puai tuahning hi ralrin deuh a hau.  Cu Lo ahcun Laimi phun ni kan tuah mi hi sullam a ngei hnga lo.

Cucaah hi Chin Miphun Ni nih hin kan chim seh law ti sadhu ka thahmi cu:

1.       Lai Miphun hi aho sal hmanh kan rak sib al lo ti philh lo ding

2.       Vawlei cungah mahte in tthutnenhmi ram (Vawlei) a ngeimi miphun phung khat kan si ve ti hngalh zungzal ding.

3.       Kan miphun a tlau nakhnga lo kan ca kan holh hi tthanchoter lengmang ding.

4.       Laica a thiammi paoh nih Laica in chuahmi ca paohpaoh rel I zuam ding.  A cawk hrimhrim duh I fale zong relter ding.

5.       Kan nunphung le kan lungput hi miphun dang nunphung le lungput ah thlen (zuar) lo ding

6.       Mah miphun le ram caah zumhtlak si ding.  Kan pupa hna bantuk in mah ram le miphun ca harnak in ngam ding

7.       Mah duhtlinnak lawng ruah in mah miphun cu miphun dang sinah zuar hmang lo ding

8.       Kan Lairam a hmawn nakhnga a chung I a ummi thilnung vialte tthate in zohkhenh ding

9.       Mah miphun nautat in miphun dang caat lo ding.

Nautat awk tlak a simi zong tunmer I zuam ding

10.   Lairam a tthancho khawh nakhnga ruat in rianttuan ding. 

A rung kho lomi nih a ruat khotu ruahnak a bawmtu si ding.  A ruat khotu kehleng phelh hmang lo ding.

Hi a cunglei pahra hna hi kan zulh lo ahcun hringtu nu a zahpimi, zei ah a rel lomi bantuk kan si ko lai.  Hringtu nu zei ah a rel lomi le a zahpi mi cu thluahchuah a hmu lai lo.