Laimi Khrihfa Thawhkehnak 02

Hakha An Phan

                Thayetmyo in an i thawhnak zarh ruk hnu March 15, 1899 ah Hakha cu an phan.  Mirang bawi pathum nih an rak don hna i lungthlam tthingah an tlunter hna.  Cu lungthlam cu Laitlang ah vuanthok bawmtu a simi Mirang bawi umnak a si.  Amah cu khualtlawn ah a kalnak thla hnih a si cang.  Hakha an phak zan i cu inntthing lunginn hmete ah an riah zan i Carson siangbawinu nih a intuarmi a chimmi kha biahramthawknak an ttial a si cang nain amah nih a chim ningte in a tanglei bantuk in a si.

                “A khan cu lung in dalmi lungkhaan dal hmete pahnih le tlak thlam chungah cun kan luh tikah, zel donh a um lo i vawlei buan kha a ttuangphah cu a si ko.  Cu bawlei buan cung i kan kal tikah kan keneh cu fing le tlang le horkuang bantuk an si.  Aa hninmi a chia nawnpi far cabuai hmete pakhat le khaihriat puan phahmi tthutdan zau pakhat a um.  A dang zeihmanh a um lo.  Kan thil cu an run luhpi hna i ihkhun ah kan hman hngami fing le tlangbo bantuk a simi vawlei buan bingbo cungah kan ihphah cu ka phah.  A donghnak ah vawlei khereo cungah Turkey mi tthut in ka tthu.  “Arthur, ka si kho hrimhrim lo.  A si in ka si kho hrimhrim lo.  Pathian nih a kan auhnak paoh ah na sinah, khuazeika paoh ah ka kal kho lai i rian ka ttuan kho lai, tiah ka rak ruah.  Asinain cuai ah thlai ka si i ka tling lo.  Hika ahhin ka nun chung zeitindah ka um khawh lai?  Maw Arthur, ka si kho hrimhrim- mah hi ttihnung hmun le hi bantuk mifihnung mi hna lakah hin a um in ka um kho ti lo i ka nunchung ka um kho hrimhrim lai lo,” tiah ka ti i “nguingui in ka ttap,” tiah a ti.

                Carson siangbawi pa nih, “Cuticun chim hlah.  Thaizing ah cun thil um tu cu a ceu deuh te ko lai,” tiah a ti.  Cun hnemhnak biathlum bik in a hnemh.  Laura, kan i tinhmi bia kha, “Tthawnnak a ka petu Khrih thawng in zeithil hmanh chuak hna sehlaw ka ton khawh ko hna, ti pei a si kha philh hlah ngat,” tiah a ti.  Cu ruahnak he cun zan cu an ih i Laimi kha Khrihfa ah canter awkah Khrih caah nunnak pek in ttuan awk ah tinhchih in a thaizing cu an tho.

                Kuli pawl kha kuli man hlam ah an ra.  A cheu cu pa an si i a cheu cu nu an si.  Cu hna lakah ngaknu pakhat kum 18 hrawng lawng a simi a um i aa dawh ngaingai.  Hni dong khat lawng a simi a venh i a dang zeihmanh a um lo.  Cu nute le Carson Siangbawinu an i chawnhbiaknak cu hitihin Carson Siangbawinu nih a chim.   “Hmaipanh ngai khin a hun ka fuh i kan kal cang lai tiah a ka ti ta a si ko lai, a holh cu ka hngalh khawh fam lo cu ta.  A thurhnawm ngaimi a kut in ka bel kha dinte khin a ka bengh i ka mit chungah khan a ka merh hnawh.  Aa dawh ngaingaimi a hmai cu ka zoh tikah cattial thiam pa Drummond nih, “Dawtnak cu vawlei cung thil ah a nganbik a si,” tiah a timi kha a hman hringhran ti kha ka hngalh.  Kha aa dawhmi a thurhnawm le rim nih a phenhmi pin ah thil pakhat ka hei hmuhmi a um.  Cucu a thlarau nih a herhnak kha a si.  Amah bantuk thong tampi an um.  Hawi dang nih an hmuh khawh lomi caanttha cu pek ka si ko lo maw? Kha nute hlei in thil dang Pathian sinah hal awk ka ngei ti hnga maw? Hi mi hna hi ka kal tak ko hna hnga maw? Pathian nih kan thlauh ko seh.  “Maw miralchianu, maw ralchianu,” tiah keimah le keimah cu kaa ti,” tiah a ti.

                Rev. Carson Nih Mission HmunLai Ah Hakha A Thim

                Lai tlang vuanthok nih Carson Siangbawite cu a zaang a fak tuk hna i a lam kip in a bawmh hna.  Mirang ral vennak hmun dah ti lo cu khuazeika paoh ah nan um lai lo, zeicahtiah ka dangdang zong ah kan ttuanvo a si, tiah a ti hna.  Cucaah Rev. Carson nih an Mission rianttuannak hrambunhnak ah Hakha cu a ttha bik hmun a si tiah bia a khiah.  Mirang cozah sin in tlakrawh inn hmete kha a hlan i cu tlakrawh inn hmete ah cun inn a sak hlan tiang an um.  Cu inn cu a dal pahnih an um i tungvang palk pe 16 veve an si, umkheng chiahnak le kholhnak dal cu tungvang palh pe 6 veve an si.  Zeldonh a um lo.

                Pathian kong ah ruahnak taktak a ngei lomi, sualnak hi zeidah a si tiah ruahning le hngalhning zong a ngei lomi, zeihmanh a bia lomi si hmanh hna sehlaw pumpak nih siseh chungkhar nih siseh, asiloah khuate pakhat nih an ttihmi khuachia sin ah rai a thawimi hna sinah Pathian dawtnak le Jesuh Khrih zumhnak thawng in khamhnak kong Thawngttha chin ah Hakha ah Rev. Carson te cu an um.

                Mission Rianttuannak Hramthawknak

               

                Hakha an phak kum a hramthawknak ah an chan tuanbia i an tuah hmasa bikmi cu Hakha holh cawn a si.  Holh chimtu ah mi pakhat an lak i nifate ni khat ah suimilam pahnih pathum chung a chimh hna i Laiholh cun a chawnh lengmang hna.  Laiholh kha ca chungah ttial a si rih lo caah, cafang fang khat hmanh ttial a si lo, cucaah biafang vun lak zau awkah tlawmpal an i hard deuh.

               

                Rev. Carson nih Hakha naihnak ah far lan tthattha in a khatmi ramdawh bik ekka 30 nawlngeitu bik ramuk bawi Lian Mo sinin Rs. 40 in a cawk.  Cun an umnak inn pakhat le sianginn pakhat sak hram an thawk.  America i a fale sin ah khan kir a herh ti in an ruah caah sianginn le Siangbawi inn an sak dih hlan ah Carson siangbawinu cu November 29, 1899 ah America ah a kir.  An fale kha nu le pa zohkhenh hau an si tiah an ti caah a duh na lote in America ah cun a kir.

                Kum 1900 tthal ah Rev. Dr. Harry Tilbe kha Hakha a hung tlawng i Carson Siangbawipa cu a umpi.  Dr. Tilbe cu Rangoon Siangbawi a si.  Carson Siangbawipa cu sianginn sak le siangbawi inn sak a bawmh.  Sianginn cu May 1900 ah an sak dih.  A dal dal 4 a um i dal khat cu pe 11 le lehmah 4 le pe 17 (11’.4”x17’) cio an si.  Siangbawi inn cu kum 1901 ah an sak dih.  Carson Siangbawi inn cu Laura Carson villa le HBA zung karlak lam pawngah tlakrawh inn dot hnih a umnak hmun ah khin a rak si.  1963 ah HBA nih an ttheh i Hakha Christian Middle School ah an sak.  Hakha Christian Middle School cu State High School No.3 a umnak ahhin a rak um.  Kawl cozah nih kum 1966 kum ah an i lak.

                June 1900 ah Mission sianginn cu Hakha ah an hun hmasa bik.  Siangakchia pakhat lawng ca a cawng.  Aho a si bel hngalh lo a si.  Sianginn kum June 1901 in March 1902 tiangah Mission Sianginn a um lo.  Kum 1902 ah Mission sianginn pakhat Tedim ah an hun.

                Rev. Carson Amah Lawng Kum Thum le Cheu A Um

                Carson Siangbawipa cu a hawittha Dr. Harry Tilbe nih kum 1900 le 1901 tthal caan ah voihnih a hung tlawn i a umpi, rian a bawmh.  Cun ngandamnak lei Siibawi Dr. East kha an hun thlah i March 21, 1902 ah Hakha a phan.  Dr. East nih cun thla hnih chung a umpi i rianttuan a bawmh.  April 21 ah rilfonghlei in a zawt caah June 3 ah kuli nih lang in an put i ni 10 lamkal Kalewa ah an kalpi.  June 24, 1902 ah tilawng in America ah an kalpi.

                Rianttuanmi

                Amah lawngin kum thum le cheu Hakha i a um chungah Carson Saingbawipa nih rian a ttuanmi hna cu a tawinak in a tlangpi in ka ttial hna lai.  Teirial ngai in chun din lo zan din lo ti awkin rian a ttuan.

1.       Inn: Inn dot hnih inn nganpi pakhat a sak.  HBA zung, HBA General Secretary umnak inn bantuk khi a si i a muisam a khat.

2.       Sianginn:  Mission sianginn Hakha ah pakhat, Tedim ah pakhat an sak.  Hakha i Mission Sianginn cu June 1900 ah an hun.  Tedim i Mission Sianginn cu 1902 ah an hun.

3.       Lothlawhnak: Thlaici thar a phunphun le thingthei kung luhpi an i zuam.  Metei le piar a chuahpi.  Fungvoi ci a tthami phun a chuahpi.  Mirang vok a ttha phun a chuahpi.  Dum a tuah.

4.       Hakha Holh in Ca a Let: Kum khat tling hmanh a um hlan ah February 1900 ah Laiholh in chawnghlan rel awk kha a leh.  Hmasa bik biahalnak le a lehnak a ttialmi cu hihi a si.

“Vole le ko za van thoi a dih luk aho ne dah a sher sung?

Yahowa a sher sung”

(“who made the heaven and earth? God made them”)

Atu ahcun hitihin ttial a si hnga.

“Vawlei khuaza vantoi a dihlak ahonihdah a ser cang?

Jehovah nih a ser cang.”

                Amah lawngin Hakha mi hna sin ah a um caah Mirangholh in holhnak caan tlawmte lawng a ngei.  Cucaah Laiholh kha a thiam zau.  February 1900 i ca a ttialmi ah Laimi nih hell, vancung khua, sualnak, ngaithiamnak, thlacamnak timi caah biafang an ngei lo i dawtnak timi a kheng khotu taktak biafang zong an ngei lo a rak ti.

               

                Carson Siangbawipa nih kutcang can hmanh i din lo in manh lo ngai in rian a ttuannak kong kha America, Boston khuapi ah Rev. Thomas Barbour sinah hitihin 4.2.1902 ah ca a kuat.

                “Inn satu zoh, haukulh tuaktanpi, lehtama rianttuan pah, inn lei herhhai vialte zohkhenh, thil suk, thiltlek belh, cakuat leh, lehtama le phungchim saya kawl, phungchim, chim cawk lomi rian dangdang kha zing in zanlei tiang, nifatin thla khat hnu thla khat ka ttuan.  Zei tluk rawlttam le tihal rian dah an si, tiah a ti.

                Mah vialte rian nihhin a nenh caah khual va tlawn i thawngttha va chim kha 1903 hlan ah cun a tuah kho lo.  Carson siangbawi cu May 28, 1902 ah a khonh in America ah a tlung.  Kum thum le a cheu hnu ah a nupi le a fale he damte in America ah an i tong.

Read More

LAIMI KHRIHFA THAWHKEHNAK 01

LAIMI KHRIHFA THAWHKEHNAK

                Laimi Khrihfa thawhkehnak cu Rev. Carson, Laura Carson le Dr. East, hi hna pathum chungah hin hram a bunh caah tlamtling deuh in an kong ttial tthan a si.

Arthur E. Carson

                Rev. Arthur Carson cu August 6, 1860 ah a chuak.  Tlakrawh inn sak le lunginn sak a thiam ngaingai mi lehtama zungthiam a si.  A pa cu mi ngandam lo mi-ngor a si caah kum 16 a si ah innchungkhar nun pawcawmnak ttuanvo kha amah cungah a tla.  Kum 17 a si ah a lung aa thleng I an khua Baptist Khrihfabu ah a lut.  Ramdang I KHrihfa rianttuan ah Pathian nih a ka auh ti kha a lungchungah a um.

                Kum 21 a si ah 1881 kum ah Carson cu Nebraska Baptist Seminary ah cacawn hram a thawk I June 1883 ah a awng.  Shurtleff College ah Baibal ca cawn a peh.  Baptist pastor si dingah August 29, 1885 ah Fidelity khua ah dotlaknak (ordination) an pek.  June 1886 kum ah B.D. Degree Shurtleff College nih an pek.

Siangbawi Rianttuan Ah Kawlram Ah A Ra

                April 6, 1886 ah American Baptist Missionary Union nih Kawlram thlanglei Prome ah siangbawi rianttuan an fial.  October 14 ni ah Kawlram kal cu a thawh.  December 13, 1886 ah Rangoon a phan I December 18, 1886 ah Laura Hardin he an I um.  Fa pahnih Carl Hardin Carson le Max Howard Carson an ngei.

Laura Hardin

                Laura cu September 28, 1858 ah a chuak.  Kum 17 a si ah kum 1875 ah Cambridge Sianginn ah cachim rianttuan a thawk.  Cu kum ah cun hrimhtthannak pumhnak a um I cu pumhnak ah cun a lung aa thleng.  Jesuh Khrih kha a ka khamhtu le ka Bawipa a si tiah a colhlan I a kumvoi ah tipil a ing.  Illinois I Berlin khua Baptist Khrihfabu pakhat ah a lut.

                1881 ah Nebraska Baptist Seminary ah Baibal ca a cawng I June 3, 1883 ah a awng.  July 9, 1883 ah Siangbawi rian an pek.  September 29, 1883 ah Kawlram kal ah aa thawh I November 28, 1883 ah Rangoon a phan.  Bassein khuapi I Ko Tha Byu, Sgaw Karen High School ah cachimh rian a ttuan, cu hnu kum 3 ah Carson he Bassein khua ah an I um.

Mission Rianttuannak Hmunlai Ah

Thayetmyo An Thim

                American Baptist Missionary Union nih Rev. Carson le a nupi cu Laimi sin ah siangbawi rian ttuan awkah an thlah hna caah an I tthitum dih cangkate in Henzada ah an kal.  March 1887 ah Henzada in Prome ah an I tthial.  1888 kum ah a hmasa bik Chin Mission cu Thayetmyo ah an bunh.  Thayetmyo ah a ummi Laimi Chin cu “Asho Chin” tiah an ti hna.  Cucu Kawlram thlanglei rawn ah a ummi Laimi Chin tinak a si.  Asinain Thayetmyo ah Asho Chin sin I rianttuan kha Rev. Carson cu a lung a si lo, aa relh lo.  Cucaah American Baptist Missionary Union Headquarter Boston ah hitihin ca a ttial I a kuat hna.

                “Atu hika I kan um cu a khonh in America ah kan rak rat hlan I kan I lung si lo bantuk khan kan I lung si tthiamtthiam lo.  Zeicahtiah kan pal rih lomi ram cu kan pin tu ah hin an um ko” tiah a ti.

                Aho Khrihfabu hmanh nih siangbawi pakhat hmanh an thlah lonak le aho Khrihfabu siangbawi pakhat hmanh nih rian an rak ttuan bal lonak Lai tlang laicer ah mission rianttuannak hmun thar a hram thawk awkah Mission Board nih Boston khua ah khuakhan chungnak an ceihmai.  A donghnak ah Laitlang ah mission rianttuannak hmunthar thawktu ah Rev. Carson le a nupi Laura Carson kha an thim hna.

Ram Halh Ah Laitlang ah Rev. Carson A Kal

                1898 October le November ah Rev. Carson le Rev. Baldwin kha ram halh ah Laitlang ah ni 23 rau in an kal.  An hung palmi cu Kanpetlet peng hi si dawh bik a si.  Rev. Carson nih January 20, 1899 ah Dr. Mabie sinah hitihin ca a kuat.

               

                “Thlanglei Lai tlang ah ni 23 rau in khual ka hung tlawng.  Umnak ding hmun ah chaklei tluk in a ttha lai tiah ka hmu lo.  Thlanglei Lai tlang Zipeng zong kan rat cu a hna a tla lo.  Cuka I hmun khuar dingah Pathian nih a kan hruai tiah kan zumh ahcun cucu kan I donhter lem hnga lo,” tiah a ti.

                December 8, 1898 ah a rawlchuangpa Francis he Rev. Carson cu ram halh ah an I thawh tthan.  Chaklei Lai tlang uktu Captain Sillery nih Kalemyo in Fort White tiang a zulh hna.   Rev. Carson nih Tedim, Falam le Hakha ah a kalnak kong kha a hmuhning hitihin a chim.  “A khua kipte in ka pal hna.  Ni hnihthum cio ka cam, cozah bawi hna, civil bawi le ralkap bawi nih khan lunglawmte in an rak ka tlunter.  Nawlngeitu paoh nih kan in bawmh ko lai tiah an ka ti I ka hna an ka ngamter.  Zipeng bawipa Drary nih kan nawlngeihnak chungah a ummi kan tuah khawhmi paoh in kan I bawmh lai, vawlei zong kan in pek lai, a ka ti.  Tthate in ka ngiatthlai cikcek hnu le hmun dangdang I a ummi hna an lungthin, ka hal hna hnu ah kan mission rianttuannak cu Hakha ah thawk dingin bi aka khiah, tiah a ti.  Cuti a si caah Lai tlang ah mission rianttuannak kha tthial awkah Mission Board kha an hna a tla. “Lairam Siangbawi rianttuannak cu Hakha ah thawk siseh,” tiah bia an khiah.

Rev. Carson le a nupi Laura Carson

Hakha Ah An I Tthial

                Thayetmyo ah kum kua rian an ttuan hnu ah Rev. Carson le a nupi Laura Carson cu February 2, 1899 ah Thayetmyo in Hakha lei kal an an pok.  Semrel deuh in tangka hman a herh ti in an ruah caah a man a fawi deuhmi thilphor tilawng hmete in Irrawadi tiva hrawn in an kal I Minhla, Minbu, Yenanchaung, Salemyo, Pagan in Pakokku an phan. Pakokku cun an ttum I Chindwin tiva hrawnin a kalmi tilawng an I cit.

                Chindwin tiva cu cho hrawn in tilawng cun an kal I Monywa an phan.  Monywa cun an pok tthan I ni 16 ni ah Kalewa an phan.  Kalewa in an ttum I Kalemyo lei ah a kalmi vokkuanglawng an I cit.  Myittha tiva kha vokkuang lawng in cho hrawn in an hrawn I Kalemyo ah an kal Kelemyo cu mui hnupi ah an phak.  Mirang bawi riahnak ah an sakmi bangla ah an riak.  A thaizing zanlei ah zeital cawk awk a um hnga maw tiah chawdawr ah an I chok.  Chawdawr hmai ah tarpi pakhat a tthu I Kawl Baibal ca a relmi kha an hmu.  Cu pa cu Khrihfa a si.  A khuaruahhar in a lau I Rev. Carson le a nupi Laura Carson zong an lau ve.  Cu pa nih cun a thaizing ah facang, ar le arti a rak tthenh hna.

                Kalemyo in an pok tthan I vokkuanglawng in Myittha tiva cu cho hrawn in an hrawn I Indin khua an phan.  Indin ah cun cozah banglaa ah an riak. 

                An thil phortu ding kuli pawl kha March 6 zanlei ah an rung phan.  An kuli pawl a rak hmuhning hna cu “Bia Hramthawknak” ah aa ttial cang.  Indin cun Falam lei kal ah an I thawh.  Falam cu an phan I Zipeng bawipa nih a inn ah a tlunter hna.  Thadamte in an I dinh hnu ah Falam in Hakha ah an kal.  Hakha cu Falam in nit hum lamka a si.

Read More

Baibal relning

2. Baibal relning

Baibal rel tikah,

1. A ngan 9, a hme 2 tiah rel lo in

    ‘dal kua, caang hnih’ tiah rel ding,

2. Salm cauk cu hla a si caah, a ngan, a hme, dal, caang tiah rel lo in Salm nambar 103,

   caang 4 ... tbk. in rel ding

Read More

Mirang Nih Laitlang An Dohnak

9. MIRANG NIH LAITLANG AN DOHNAK

                Hi Mirang nih Laitlang an dohnak kong hi capitum ka ttial paohah ka telhchih lengmang ttheo.  A sullam cu, hi kong ruangah hin kan Laica zong a semnak a si caah hun telh loah cun, tihangchung I cite paih lo bantuk ah rimthla ngei setsai lo in a um sual lai, ti ka phan.  Kawlram chaklei cu Tibaw Siangpahrang nih a uk I Mirang ralkap (cozah) nih 1885 kum ah Tibaw Siangpahrang cu an tlaih caah Tibaw Siangpahrang ukmi ram vialte cu Mirang cozah kut chungah a tla I an uk.  Hitihin a tawinakte in hun langhter kaa zuam lai.

                Mirang nih Kawlram chaklei an uk hnu 1889 kum September 5 ni ah Mirang ralkap zungpi awdar an chuah I Laitlang cu doh siseh, tiah an ti I mah an awdar ahcun:-

1.       Fort White column asiloah Northern column cu Kalemyo in Fort White lei in Tedim le Siyin ramchung vialte do hna seh.

2.       Chittogang column cu Lungleh in I thawk hna sehlaw Thangtlang in Hakha tiang do hna seh. Ralkap 3400 si hna sehlaw, a uktu ah colonel Tregear siseh.

3.       Gangaw colum asiloah Southern Force cu Kan khua in Zokhua in Hakha tiang do hna seh. Ralkap 1869 si hna sehlaw, a uktu ah General W.P. Symons siseh.  Mah column pathum a uktu ah General W.P. Symons siseh.

Hmun dang column kong ttial lo in Gangaw Column kong ka hun ttial lai.  Gangaw Column cu kan

khua an phan I Laitlang leiah November 15, 1889 in an pok.  Hi Column chung I ralkap 1869 chungah hin Laica a kan tuahpiaktu siilei ralkap zohtu pahnihnak Surgeon Mojor AGE Newland (IMS) zong aa tel ve.  Pakhatnak siibawi cu Dr. Burke a si.

                Lampi ah harnak tampi an tong.  Laimi nih Taungtek hmun in an rak doh hna caah Mirang ralkap cu hmai ah kal kho lo in mah hmun ah cun saupi an caam.  Lt Foster cu Lai ralkap (Sakta ral) nih an kahthat caah Lamtuk khua cu January 13, 1890 kum ah mei in an duah.

                Taungtek hmun cun an I thawh tthan I Mirang ralkap cu Ruavan an phan.  Ruavan cun Zokhua ah mah cun Bualtak ah, mah cun Mangnu ah, mah cun February 14, 1890 kum zanlei sangah Hakha phanh lai, atu I palik umnak hmun khi an phan I umnak an khuar.  Mah hi can lio ah hin Hakha khua cu Haithlan chak ah khin an rak um.  March 11, 1890 kum ah Southern le Northern Forces hna cu Falam khua ah an I tong General W.P. Symons cu Hakha ah a kir I Chitagong Force uktu Colonel Tregear he Hakha khua ah an I tong, Hakha ah vuanthok zung an tuah.

CACC BOOK Yr 8- Page. 8-9

Read More

6. Muici pawl auhnak

6. Muici pawl auhnak

1. red                           : a sen

2. deep red, crimson    : senduk

3. pink                         : sen-eu

4. green                       : a hring

5. light green               : hring-eu

6. deep green               : hringduk

7. sky blue                   : vandum

8. white                       : muici rang

9. silver colour             : ngun muici

10. ivory colour           : vuiho muici

11. amber colour         : meiòil muici

Read More

ZO PHUN KAN SI TINAK KONG

ZO PHUN KAN SI TINAK KONG

                Tiddim le Tunzang peng chung I a ummi nih, an phunpi min (Racial Name) cu Zo a si an ti.  An phuntenau min (Clan Name) ah, SIHZANG, KAMHAU, SUKTE, THADO, ZO, GUITE, KHUANGSAI a um. Asinain, Zo phun an sinak a hramthawk an hngal ve lo.  Hlan lio minung cu cattail an rak ngeih lo caah, Lai phun zong siseh, Zo phun zong siseh, kan thawhkehnak min sak cu kan pipu chan in a tlau I, atu chan minung nih fiang tein kan hngal kho ti lo.  Kan phunpi min Lai a sinak le Zo a sinak Written Record a um lo.  Kan Lai tuanbia zongah, kan phunpi min Lai a sinak le Zo a sinak cinkenmi a um lo.

                Halkha le Thantlang peng chung I  aummi, LAUTU, MIRAM, LAI, ZOPHEI, SEN THANG LE MATU peng chung I a ummi, ZOTUNG phun hna cu, Hakha le Thantlang nih, Zo an ti hna.  An phunpi min cu Lai a si ko nain an umnak khuaram zoh in, Zo an ti hna.  Kan Laiholh ah, ‘CHIM’ le ‘ZO’ a um.  Chim a sullam cu, khualumnak ti a si.  Zo a sullam cu khuasik ti a si.  Khuasihnak ram an thlawh tikah, an lo cu zolo an ti.  Chimram an thlawh tikah chimlo asiloah lailo an ti.  Cucaah cun khuasihnak ram I an rak um caah, Hakha Thantlang nih, ‘Zo’ an rak ti hna. A sinain ‘Zo’ cu phunpi min (Racial Name) a si lo hrin min (Clan Name) zong a si lo an umnak ram min (Tribal Name) a si.  Cu ti a si caah cun, Mirang nih ram uk bawi hna cu ‘Tribal Chiefs’ or Headmen an rak ti hna. Kawl nih, Kan Laimi cu CHIN an kan ti bangin, Hakha le Thantlang nih, ‘Zo’ an rak ti hna caah ‘Zo’ ah an cang ve.  An phunpi min (Racial Name) cu ‘Lai’ a si ko.

Read More

CHIN AN KAN TINAK KONG

CHIN AN KAN TINAK KONG

                Kawl nih Laimi cu ‘CHIN’ an kan ti I, atu chan tiang ‘CHIN’ ti lank an si.  Cucaah cun, kan Laitlang I, Mirang an rak kai ka zongah, Mirang nih Laimi cu ‘CHIN’ an rak kan ti I, kan Laitlang zong ‘CHIN HILLS’ an rak ti.  Cucaah cun atu chan tiang zongah, kan Lairam cu Chin State, Chin Pine tiah auh lan a si.  Asinain kanmah Laimi nih cun Chin kan si kan ti bal lo.  Lai kan si kan ti ko nain kan hramthawk in Lai minsak a rak um lo caah miphun dang nih ‘LAI’ phun kan si kan ti tikah, an hngalh lo caah miphun dang sinah cun ‘CHIN’ kan si tiah kan ti.  Tuluk (China) holh in, Mipa ti cu ‘Jin’ or ‘Yen’ ti a si I, Tuluk awawi lak in Kawl nih Laimi cu ‘Chin’ an umnak ram cu ‘Chindwin’ an rak ti.  Asullam cu Chin umnak chung ti a si.  An umnak ram chung I a luangmi tiva zong Chindwin tiva tiah min an rak sak.

Read More

LAI PHUN KAN SINAK KONG

LAI PHUN KAN SINAK KONG

                Laitlang ram chung I a ummi miphun vialte lakah, ‘Lai’ le ‘Zo’ cu kan phunpi min a si.  Asinain kan phunpi min a sinak a hramthawk hngalh a si lo.  Minung cu kan sem ka in, min ngeih loin um thiam a si lo caah Kawl ram chung kan rak luh hlan, Tuluk ram chung I kan rak um lio in phun min cu kan rak ngei ko cang lai.  Kan Laitlang I Mirang an rak kai ka ah hin, Mirang nih an phun min an rak hlat tik hna ah, Hakha, Thantlang, Zokhua, Sakta, Khuapi nih, “Kan phun cu ‘Lai’ a si,” tiah an rak ti hna.  Cucaah cun, a hramthawk in kan phun min (Racial Name) cu ‘Lai’ a si ko I kan umnak ram min zong ‘Lairam’ a si ko.  Kan phunpi min tangah, Hrin min (Clan Name) le kan umnak ram min (Tribal Name) a um rih.  Kan hrin min le kan umnak ram min cu, Falam peng chungah ZANGIAT, ZAHAU, KHUALSIM, TLAISUN, HUALNGO, NGAWN an si.  Hakha peng chungah, LAI, SENTHANG, THOR, MI-E an si.  Thantlang peng chungah  LAI, MIRAM, LAUTU, ZOPHEI an si.

                Micheu, asiloah mi zeimaw nih, Hakha le Thantlang peng chung I a ummi miphun hna cu, Sunthla Lailun in a chuakmi an si caah ‘Lai’ an si tiah an ti hna.  Sunthla LAILUN phak hnu lawngin LAI an si ahcun, Sunthla Lailun phak hlanah, phun min ngei lo ah an cang hnga.  Sunthla LaAILUN phan lomi Run ral I a tangmi zong phun min ngei lo ah an cang hnga.  Run ral I a ummi zong nih, LAIMI kan si lo an ti bal lo.  Laimi Laitlang, Lairam tiah atu chan tiang an ti ko.  Cuaah cun Sunthla LAILUN phak hnu in phun min ah, ‘LAI’ an si ti cu a hman hrim lo.

                Lai phun chung I aa telmi vialte cu, kan hramthawk in hrinkhat chuakkhat kan rak si ko lai minung cu kan nu le nih an kan pawi lio ah khan nu le he kan Laihri in kan I pehtlaih caah pa-khat  nu-khat hrin cu chuak khat le Laitlai kan si ti a si.  Cucaah cun mi a cheu nih kan laihri in a tlaimi kan si caah kan phun cu Lai a si tiah an ti. Cucaah cun kan holh zongah tluang le lai, khual le Lai a um tiah an ti.  Sa ral an thah tik zongah, sthat, ralthat (kill) ti a si.  Chuakkhat le laitlai an I thah tikah laithat ti loin lainawn (Murder) ti a si.  Cuticun, kan holh hmanh ah mithat le lainawn aa dan caah, kan phunpi min cu ‘LAI’ a si ko tiah an ti.  Asinain LAI phun an si lo caah laihri in I pehtlaih ruangah Lai phun kan si ti zong cu a hman hrim lo.

Read More

Chin Miphun Ni

Chin Miphun Ni

Biahmaitthi;

Miphun ni timi hi miphun dangdang zong nih an ngeih cio.  Cu bantuk in Laimi zong nih kan ngeih ve.  Miphun ni hi miphun phun khat a funtom I, lung a reltertu, miphun caah ruahnak le thazaang a tthawntertu ni sunglawi ngai pakhat a si.  Hi miphunpi ni hi fawite le awlzaangte in a rak I sermmi a si lo.  Hmasa lio kan pale Lairam le Lai miphun a daw taktakmi hna thinlung ah a rak I sem I, har ngai in an rak I zuam hnu ah kan ngeih khawhmi ni sunglawi a si.  Fawite in hmuhmi a si lo kan ti cang bantuk in a tawinak cun ramuk bawi duh lo ruang le democracy uknak phun duh ruangah a chuakmi a si.

Aa sermning

Mirang cozah nih Kawlram pi cu 1885 kum ah an rak lak.  Hi lio can ah hin Mirang nih tthen I uk phun (Divide and rule) an hman I Kawlram he komhchih lo in uk an rak kan timh.  Laimi hi kan tuanbia chungah mi zei uk hmanh kan rak sib al lo.  Mi zei sal hmanh kan rak sib al lo.  Tuanbia tial mifim hna an tialmi a hmaan ahcun Tulukram in ka ra ti a si, Tulukram hoi hna ah cun mi uktu hmanh kan rak sib al lehlam.  Kawlram kan phak hnu zongah Kawl siangpahrang zong nih an rak kan uk bal lo.  Cuticun Mirang nih uk an rak kan timh ah hin fakpi in an rak doh hna I ahohmanh an rak I zamtak bal lo.  Asinain kan pupa hna hriamnam le Mirang hriamnam cu aa thlau tuk caah Lairam cu Kawlram an lakh nu kum ngan (1890) ah an rak lak ve.  Cu hnu kum ruk (1896) ah Chin Hills Regulations timi uknak phung an rak tuah I an rak kan uk.  An kan uk khawh hnu zongah kan Lai pupa hna nih an rak ngol hlei lo.  Cucaah 1924 kum ah Pu Vomtu Mawng cu ralkap in a chuak I, Lairam luatnak ding caah fakpi in rian a rak ttuan.  Cuticun an I sawm chin lengmang I, 1928 kum February thla 20 ni ah Mindat peng Hlizuang khua ah I tonnak an rak ngeih hmasa bik.  1934 kum ah Mindat peng Vomtu khua ah tonnak an ngei than.  Cun Chin Hills Union Organization timi Laimi lungrualnak Bu an rak tuah.  Cu Bu cu Doh BamaAsi Azung he an rak ttangtti.  Hi Laitlang Lungrualnak Bu nih hin Mirang Cozan sinah nawlngeihnak phun 9 an rak hal. Hi phun 9 hi Lairam a dirhhmun he aa pehtlaimi an si.  Asinain Mirang cozah nih an rak vaivuanhpiak hna.  Cucaah Laimi thongthum reng lo nih an duh lonak an rak aupi.  Cu ruangah Mirang dohtu nan si an rak ti hna I, Pu Vomtu Mawng le hawile cu thong ah an rak thlak hna.  Asinain an rak ngol hlei lo.  Cu hnu cun Laimi upa he 1938 February 20 ni ah I ton ding in ni an tuk hna.  Hi ni ah hin Laimi upa 300 reng lo an rak kai I, cohzah riangttuan zong 300 hrawng an rak kai kho ve.  Cuticun an cawlcang lengmang I 1946 December 13 ni ah Lai upa le Kawl upa tonnak an rak ngei tthan.  Cu hnu cun Lai upa pawl nih Mirang cozah sinah nawlngeinak phun kua an rak halt than hna.  Hi an halmi phun kua hna hi ramukbawi nawlngeihnak an duh lonak he aa pehtlai.  Upa pawl cu thong an rak tla hoi.  1947 kum ah Boyoke Aung Sang hruainak in Pinlung khua ah I tonnak a um I, cu I tonnak ah cun Hakha mi Pu Kio Mang, Falam mi Pu Hlur Hmung le Tedim mi Pu Thawng Za Khup an rak kai.  Laimi zong Kawl bantuk in luatnak hmuh kan duh ve tinak min an rak tthut.  Zeicahtiah cuka I tonnak I biakhiahnak ah, “Hi hnu kum hra ah mahte I uknak nawl lak khawh siseh” tiah a rak ttial.  Lai upa pawl nih 1948 February 5 ah Ruahnak Latu Commission an rak  tuah I, cu hna nih an ruahnak le an hmuhning cu 1948 February 19 in 20 tiang Falam khua ah an tuahmi, mizapi tonnak ah an chuahpi, tonnak ah an chuah pi I, mizapi nih Democracy uknak phung an duh ko ti a rak si.  Cuka pumhnak ah cun Pu Vomtu Mawng cu haotu, Capt. Mawng Tung Nung cu chungttuan le Pu Lian Tum cu pumh uktu an si.  Cuka ah cun Lairam ah Democracy phung in uk kan duh ko tiah an rak fehter.  A hmasa bik Lai phunpi ni cu 1951 February 20 ah Mindat khua ah an rak tuah. 

1965 ah ‘Chin Miphun Ni’ cu ‘Chin Ramkulh Ni’ tiah hlen an timh nain an thleng kho lo.  1986 hrawngah hin ‘Chin Miphun Ni’ le ‘Chin Ramkulh Ni’ lakkar ah buaibainak a hung um than.  A ruang cu, 1974 kum phunghram an suaimi upadi S-30(2) ah Chin ramtthen (Chin Division)  u Chin ramkulh (Chin State) tiah an thlen I ‘Chin Miphun Ni’ tuanbia le ka thawtnam a thei lomi hna nih, “Chin Ramkulh Ni” an ti caah a si.  Cu ruangah Pu Mang Lun (Matupi) nih ‘Chin Miphun Ni’ in ‘Chin Ramkulh Ni’ ah an thlen ahcun kan duh lai lo tiah party zung ah thirhri a rak tuk.  Cun, a hnu ‘Chin Miphun Ni’ tuah tikah buaibainak a chuah ti nakhnga lo mizapi sinah hnahnawnak pek lo ding le tlangcung mi lungrual tantinak hnorsuan ti lo dingin a chimh hna. 

A ngaingai ti ah cun ‘Chin Ramkulh’ timi cu phunghram upadi an suai 1974 January 3 hnu ceo ah a chuakmi a si.  ‘Chin Ramkulh Ni’ ti hei si she law 1974 January 3 ni tu khi a hei sawh duhmi a si hnga, Chin Miphun Ni cu a sawh ti hnga lo.  Cu bantuk tuanbia thawhkehnak aa khat lomi thil pahnih hramhram in hei khahter cu Chin Miphun I miphun dirkamhnak lungput, tlangcung mi he rualremte in tanti duhnak, kan pupa nih Mirang ral an rak dohnak tuanbia le miphun pakhat sinak kan ngeihmi dirhhmun, cu vialte a hnorsuangtu le a zomhteihtu thil ah a cang hnga.  Kannih Chin miphun cu kan kawlram luatnak a ngah hlan in tlangcung um miphun hna he lungrualte in ral a ttu I, ‘Rangoon Cozah’ ti auh tlak tiangin ramchung tupung pawl zong nunnak pek in mizapi caah an nun a hmangmi le, nihin uknak tangah Kawlram chung a ummi miphun hna he rualremte in umti a duhmi phun kan sinak hi uanpi tlak a si.

Chin Miphun ni kum fate kan tuah lengmang ko lai.  Asinain sunglawi ngai le nuam ngai in kan tuah tikah mi cheukhat nih cun puai sawhsawh ah kan ruah. Hi puai hi nuamh sawhsawh ca men I tuahmi puai a si lo.  Laimi hi mi sawhsawh a vaivuan men hnga dingmi kan si lo.  Ram ram khat a ngei vemi miphun phun khat kan si ve tiah a kan hngalhtertu a si awk a si.  Cun miphun dang nih Laimi an zia le an lungput hi hi ceo maw an si ti I, an kan nautatnak hnga lo zong kan puai tuahning hi ralrin deuh a hau.  Cu Lo ahcun Laimi phun ni kan tuah mi hi sullam a ngei hnga lo.

Cucaah hi Chin Miphun Ni nih hin kan chim seh law ti sadhu ka thahmi cu:

1.       Lai Miphun hi aho sal hmanh kan rak sib al lo ti philh lo ding

2.       Vawlei cungah mahte in tthutnenhmi ram (Vawlei) a ngeimi miphun phung khat kan si ve ti hngalh zungzal ding.

3.       Kan miphun a tlau nakhnga lo kan ca kan holh hi tthanchoter lengmang ding.

4.       Laica a thiammi paoh nih Laica in chuahmi ca paohpaoh rel I zuam ding.  A cawk hrimhrim duh I fale zong relter ding.

5.       Kan nunphung le kan lungput hi miphun dang nunphung le lungput ah thlen (zuar) lo ding

6.       Mah miphun le ram caah zumhtlak si ding.  Kan pupa hna bantuk in mah ram le miphun ca harnak in ngam ding

7.       Mah duhtlinnak lawng ruah in mah miphun cu miphun dang sinah zuar hmang lo ding

8.       Kan Lairam a hmawn nakhnga a chung I a ummi thilnung vialte tthate in zohkhenh ding

9.       Mah miphun nautat in miphun dang caat lo ding.

Nautat awk tlak a simi zong tunmer I zuam ding

10.   Lairam a tthancho khawh nakhnga ruat in rianttuan ding. 

A rung kho lomi nih a ruat khotu ruahnak a bawmtu si ding.  A ruat khotu kehleng phelh hmang lo ding.

Hi a cunglei pahra hna hi kan zulh lo ahcun hringtu nu a zahpimi, zei ah a rel lomi bantuk kan si ko lai.  Hringtu nu zei ah a rel lomi le a zahpi mi cu thluahchuah a hmu lai lo.

Read More

Thiamthil

Thiamthil

            Thiamruak pakhat timi cu a tanglei thilri hna an tlin lawngah a tlangpi cun auh khawh a si.

Read More